Opis treści
Zagadnienie historyczne, które rozpatruję w niniejszym wywodzie, jest następujące:
Ustalona od wieków tradycja, która z współczesnych kronik przeszła do nowszych dzieł historycznych, przedstawia elekcję Zygmunta I Starego jako sprawę, która się spełniła bez żadnych trudności, bez jakiejkolwiek opozycji. Władysław Jagiellończyk, król Czech i Węgier, najstarszy z rodu, sam nie ubiegając się o koronę, przelał jakoby swoje prawa na brata Zygmunta, którego gorąco zalecał i popierał; Zygmunt pozostał więc, po śmierci króla Aleksandra, jedynym kandydatem do tronu, który też z łatwością otrzymał.
Ale w toku tej elekcji zaszedł fakt doniosłego znaczenia, który należało koniecznie wyjaśnić, fakt zerwania niedawno, bo dopiero w czasie elekcji Aleksandra 1501 r., zawartej Unii polsko-litewskiej, wyraźnie stanowiącej, że odtąd ma być w Polsce i na Litwie jeden król, jeden pan, wybrany wspólnymi głosami w miejscu i w czasie oznaczonym, w Polsce. Zygmunt jednakże został wyniesiony najpierw oddzielnie na tron litewski w Wilnie 20 października 1506 roku, a potem dopiero dnia 8 grudnia t. r. dokonano jego elekcji na króla polskiego w Piotrkowie.
Tradycja owa tłumaczy całą rzecz w sposób zagadkowy i tajemniczy:
W chwili zgonu króla Aleksandra w Wilnie, 19 sierpnia Zygmunt, podówczas książę śląski w Głogowie, znajdował się już w drodze ku Litwie, na Mazowszu. Odebrawszy wiadomość o śmierci brata, przyspieszył podróż do stolicy litewskiej. Przywitany najpierw u granic państwa przez kniazia Michała Glińskiego, który przybył z pocztem 700 jezdnych, potem przez innych panów litewskich, stanął 10 września w murach Wilna. Tutaj to miała się nasunąć obawa, że Gliński, wzbity w dumę świeżo wywalczonym na Tatarach zwycięstwem (pod Kleckiem, 5 sierpnia), zamierza wykonać zamach celem opanowania tronu wielkoksiążęcego. Dlatego Zygmunt pod wpływem nalegań panów rady litewskiej postanowił już przed elekcją w Polsce objąć rządy na Litwie. Z tego też powodu pogrzeb króla Aleksandra odbył się 11 października w Wilnie, gdzie pochowano ciało jego w katedrze; w dziewięć dni później zaś obrano jednomyślnie wielkim księciem i wyniesiono na tron królewicza Zygmunta. W Polsce przyjęto wprawdzie z wielkim niezadowoleniem wiadomość o oddzielnej elekcji litewskiej wbrew wspomnianemu aktowi Unii, który był obustronnie tj. przez panów polskich i litewskich zaprzysiężony; mimo to wybrano zgodnie i jednomyślnie królem polskim wielkiego księcia Zygmunta, który 20 stycznia 1507 r. odbył wjazd do Krakowa a 24 t. m. ukoronował się w katedrze na Wawelu.
