Najlepsze książki non-fiction pomagające zrozumieć Bałkany według Aleksandry Wojtaszek

O terenach bałkańskich powstaje coraz więcej książek, reportaży czy prac naukowych. Niezwykle istotne jest jednak zrozumienie całego doświadczenia każdego z suwerennych państw, ich historii, przemian ustrojowych i wreszcie – samych żyjących tam ludzi. W artykule łączymy siły z Aleksandrą Wojtaszek, autorką książki „Fjaka. Sezon na Chorwację” wydanej nakładem Wydawnictwa Czarnego, która przygotowała listę dziesięciu najciekawszych książek non-fiction o Bałkanach, które pomogą Wam poznać i zrozumieć rejon.

Bałkany – znane i nieznane

Hermann Keyserling w swoim słynnym tekście z 1928 roku napisał: „Gdyby Bałkany nie istniały, należałoby je wymyślić”. Stajemy jednak przed trudnym pytaniem: czym właściwie jest ten obszar i dlaczego w dalszym ciągu istnieje w naszej zbiorowej świadomości jako jedno terytorium mimo istnienia odrębnych państw? Dlaczego łatwiej jest nam powiedzieć „Bałkany” niż uznać suwerenność każdego z państw? Znaczny problem pojawia się przy definiowaniu „Bałkanów” jako wspólnoty kulturowej i gdy traktujemy ten teren jako most między „cywilizowanym” Zachodem a wschodnim Imperium Osmańskim. Istotne jest tutaj zauważenie, że w dyskursie o krajach bałkańskich Chorwacja nie uważa się za kraj przynależny do tego terenu. Mimo tego, że w przeciętnej świadomości wszystkie państwa po rozpadzie Jugosławii uważa się za Bałkany to jednak Chorwacja bardzo wyraźnie podkreśla swój brak przynależności do tej krainy geograficzno-kulturowej.

Również w naszym języku istnieje mnóstwo powiedzeń, które pokazują Bałkany w niezwykle stereotypowy sposób jako przykład możemy potraktować mówienie o bałkańskim kotle bądź traktowanie tej krainy geograficznej jako miejsca „niebezpiecznego” bądź „dzikiego”, czyli stawianie w pozycji Innego. Poprzez traktowanie Bałkanów jako miejsca ciągłego konfliktu i niebezpieczeństwa, znaczna część osób nie miała możliwości poznania wszystkich uroków Czarnogóry, Bułgarii czy Serbii. Dziś chcemy temu zaradzić i jeśli nie jesteście w stanie fizycznie wybrać się na wakacje do któregoś z opisywanego przez nas kraju, zapraszamy serdecznie na literacką wędrówkę ku zrozumieniu Bałkanów.

Aleksandra Wojtaszek, autorka książki „Fjaka. Sezon na Chorwację” wydanej nakładem Wydawnictwa Czarnego, przygotowała dla Was listę dziesięciu najciekawszych książek o Bałkanach, które pomogą Wam poznać i zrozumieć to terytorium. To pozycje obowiązkowe dla każdego, kto jest zainteresowany tym obszarem i pragnie zrozumieć jego skomplikowaną historię.

TOP 10: Najlepsze książki o Bałkanach pomagające zrozumieć rejon według Aleksandry Wojtaszek

Fjaka. Sezon na Chorwację – Aleksandra Wojtaszek, Wydawnictwo Czarne

By przybliżyć Wam samą autorkę oraz jej debiutancki reportaż, postanowiliśmy opisać w kilku zdaniach to, co możecie znaleźć w „Fjace” i dlaczego warto sięgnąć po ten tytuł. Niepodległa Chorwacja to stosunkowo młode państwo, które narodziło się niewiele ponad trzydzieści lat temu. Powstawało na gruzach Jugosławii, która pozostawiła po sobie ruiny, niewyrównane rachunki, biedę oraz wiele niezałatwionych spraw. Na tym gruncie wyłania się Chorwacja, czyli młode państwo z ponad tysiącletniej tradycji z mnóstwem niedopowiedzeń i sprzeczności. Jest to jedno z najpiękniejszych państw na świecie, w którym każdy może znaleźć coś dla siebie, a muzyka i śmiech będą ciągnęły się za zwiedzającymi na zawsze. Niestety jednak słońce nie świeci tutaj tak samo dla wszystkich.

Aleksandra Wojtaszek jest rówieśniczką Chorwacji i spędziła większość swojego życia, pragnąc ją poznać oraz zrozumieć. A co znajdziecie w książce „Fjaka. Sezon na Chorwację”? Autorka opowiada tutaj o drużynie piłkarskiej Hajduk Split, o weteranach wojennych i byłych więźniach obozów koncentracyjnych, a także o ofiarach transformacji, jugosłowiańskiej popkulturze czy wreszcie o chorwackiej fantastyce. Biorąc cały ten patchwork, który składa się na samą Chorwację i chorwacką tożsamość, Wojtaszek składa całość, która nie jest zamknięta, ani ostateczna – w końcu sezon na Chorwację wciąż trwa! Serdecznie polecamy sprawdzenie tej historii i zapoznanie się z Chorwacją z punktu widzenia Aleksandry Wojtaszek.

Błoto słodsze niż miód – Małgorzata Rejmer, Wydawnictwo Czarne

Pierwszą książką non-fiction o Bałkanach, która znalazła się na liście autorki „Fjaki” jest książka Małgorzaty Rejmer, pt. „Błoto słodsze niż miód. Głosy komunistycznej Albanii„. Autorka została uhonorowana Nagrodą Paszportu „Polityki” w kategorii literatury, zdobyła Nagrodę im. Fundacji Kościelskich za tę książkę, a także znalazła się w finale Nagrody Literackiej Nike 2019. Nie bez powodu ta książka znajduje się na liście książek, które w najbardziej kompletny i skrupulatny oddają historię i polityczne uwikłania konkretnych krajów bałkańskich, ale również całego regionu. Tym razem w książce Rejmer czytelnik przenosi się do komunistycznej Albanii.

O czym opowiada autorka w „Błoto słodsze niż miód”? To opowieść o kraju udręczonym terrorem Envera Hoxhy. Dyktator ten po zerwaniu sojuszy z Jugosławią, Związkiem Radzieckim i Chinami uwierzył, że Albania może zostać samowystarczalną twierdzą komunizmu. Rejmer opowiada historię ludzi, którzy z dnia na dzień bezpodstawnie byli skazywani na zesłanie. Przedstawia historię krwawych buntów i tragicznych ucieczkach z komunistycznej Albanii. I wreszcie jest to również książka, która odsłania najczarniejszy okres w historii Albanii i przedstawia kolejną kartę w historii upadku wartości humanistycznych w XX wieku. To jedna z tych książek, w które przedstawiają Bałkany wraz z ich pełną historią i pozwalają na głębsze zrozumienie przemian politycznych, ekonomicznych i społecznych tego terytorium.

Bałkany wyobrażone – Maria Todorova, Wydawnictwo Czarne

Kolejną pozycją na liście Aleksandry Wojtaszek jest praca naukowa filozofki i historyczki Marii Todorovej, pt. „Bałkany wyobrażone”. Pisarka ma na swoim koncie szereg książek dotyczących rejonu Bałkanów, które zostały świetnie przyjęte przez międzynarodowe środowisko nie tylko literackie, ale również historyczne. Maria Todorova zajmuje się społecznymi oraz kulturowymi aspektami Bałkanów. W badaniach głównie skupia się na zagadnieniach mitologii narodowej w Bułgarii, specyfikach pamięci, a także na pojęciach nacjonalizmu i symboliki nacjonalistycznej. 

„Bałkany wyobrażone” to jej monumentalny tekst, w którym śledzi śledzi relacje pomiędzy tym, co realne, i tym, co wyobrażone. Todorova opiera się na dziełach literatury podróżniczej, relacjach dyplomatów oraz na doniesieniach naukowców i dziennikarzy, by móc eksplorować ontologię Bałkanów od XVIII wieku do dnia dzisiejszego. Skrupulatnie odkrywa drogę rodzenia się i mityzacji wizerunku tej części Europy. Dzięki temu udaje się jej połączyć swoje zaplecze filozoficzne i historyczne wraz z głębokim naukowym namysłem humanistycznym. To pozycja obowiązkowa dla każdej osoby, dla której teren Bałkanów jest bliski i która chciałaby dowiedzieć się więcej o mitologizacji jej wyobrażenia. W ślad za autorką „Fjaki” polecamy przyjrzenie się temu dziełu literackiemu, żeby zrozumieć szerokie uwikłania polityczne, ale przede wszystkim procesy wyobrażeniowe i kulturotwórcze na terenie Bałkan.

Kultura kłamstwa – Dubravka Ugrešić, Wydawnictwo Czarne

Trzecią niezwykle istotną pozycją na liście książek o Bałkanach polecaną przez Aleksandrę Wojtaszek jest książka chorwackiej pisarki i krytyczki kultury Dubravki Ugrešić, pt. „Kultura kłamstwa”. Ugrešić jest jedną z najbardziej znanych w Polsce chorwackich twórczyń. Pisarka debiutowała w latach 70. i od tej pory jej książki zostały przetłumaczone na wiele języków. W swoich powieściach oraz w twórczości eseistycznej ciepłą ironią opisywała życie w komunistycznej Jugosławii oraz dramat jej rozpadu. W Polsce ukazało się jej dziesięć książek.

Ugrešić sprzeciwiała się chorwackiemu nacjonalizmowi, z tęsknotą natomiast opisywała wieloetniczny świat istniejącej przed 1991 rokiem Jugosławiii. Pisarka z wykształcenia jest rusycystką, do lat dziewięćdziesiątych pracowała na Uniwersytecie w Zagrzebiu. W trakcie wojny spotkała się jednak ze społecznym ostracyzmem i atakami na polu osobistym i zawodowym ze względu na swój niepochlebny stosunek do chorwackiego nacjonalizmu. Pisarka otrzymywała groźby i nie mogła publikować swoich tekstów, przez co wyemigrowała z ojczyzny na stałe w roku 1993.

To właśnie wskutek tych życiowych wydarzeń powstała książka „Kultura kłamstwa”. W tekście Ugrešić negatywnie odnosi się do nacjonalizmu w ogóle, nie tylko w kontekście chorwackim, oraz opisuje, jak władza manipuluje tożsamościami narodowymi i etnicznymi. Pisarka skupia się w swoim tekście również na osobie ex-jugosłowiańskiego uchodźcy, który musi odnaleźć swoją drogę w nowym, zaskakującym świecie. Bagaż emocjonalny, który taka osoba musi nieść ze sobą, jest ogromny, a Ugrešić traktuje krytycznie wszystko to, co wydarzyło się na terenie byłej Jugosławii.

Polityka symboli – Ivan Čolović, Wydawnictwo Universitas

Kolejnym niezwykle znaczącym tekstem na liście Aleksandry Wojtaszek jest książka serbskiego antropologa i etnologa Ivana Čolovića. Čolović specjalizuje się w zakresie tożsamości etnicznych i kulturowych Europy Środkowej i Południowej. Jego pierwszą przetłumaczoną na język polski publikacją jest „Polityka symboli”, która skupia się na temacie antropologii politycznej.

Najważniejszą inspiracją do stworzenia nowej idei w książce Čolovića jest teoria, która mówi, iż polityka to w dużej mierze sprawa symboli i ich znaczenia. Etnolog nawiązuje do nowoczesnych twórców, którzy rozprawiali już na ten temat i przedstawiali w jaki sposób symbole mogą manipulować obrazem rzeczywistości. Dla autora książki niezwykle ważne jest spojrzenie na temat antropologii politycznej i samych symboli w szczególności ze względu na powstające totalitarne systemy polityczne oparte na rozwiniętych technikach psychologicznej manipulacji masami. A na jakie pytania czytelnik może się napotkać w trakcie czytania „Polityki symboli”? Czy da się podważać zastane idee na temat roli nacjonalistycznych mitów i kultów? A może trzeba byłoby zwalczać to poprzez popularyzowanie innych mitów, odpowiedniejszych dla społeczeństwa demokratycznego? Czy demokracja, a więc polityka rozumiana w kluczu demokratycznym, jest tylko otwieraniem przestrzeni dla debaty o sprawach publicznych, czy też, aby mogła istnieć, domaga się czegoś innego – swego wcielenia, swojej figury?

Czytelnik zderzy się z tymi pytaniami w tekście Čolovića, który opiera swoją retorykę na przykładach symboli z dzisiejszej Serbii i Czarnogóry niektórych byłych jugosłowiańskich republik.

Rzeczpospolita Dubrownicka – Joanna Rapacka, Wydawnictwo Pogranicze

Tym razem ponownie wybierzemy się do Chorwacji, dzięki polecanej książce „Rzeczpospolita Dubrownicka” Joanny Rapackiej. Jest to tekst polskiej slawistki i kulturoznawczyni, która specjalizowała się również historii literatury serbskiej i chorwackiej.

Tekst Rapackiej pokazuje Dubrownik w swoim uwikłaniu politycznym, społecznym, ale również kulturowym. Autorka przedstawia jednak jego historię z dużą dozą czułości, gdyż miasto było jej pasją życiową. Dowiemy się z tego tekstu o kilku tajnikach tego miejsca, jego ustroju, ale także o barwach i codzienności. Rzeczpospolita Dubrownicka przeżyła nawet Republikę Wenecką, a złamał ją dopiero Napoleon. Miasto słynęło z kupców, szpiegów, poetów i kuglarzy, a jego historia nigdy nie była łatwa i jednowymiarowa. To świetny tekst dla wszystkich osób zainteresowanych kulturą chorwacką i pamięcią konkretnych miejsc, a także tym, że każdy mur ma swój głos i swoją historię do opowiedzenia.

Chorwacja. Dzieje, kultura, idee – Maciej Czerwiński, Wydawnictwo Międzynarodowe Centrum Kultury Kraków

Pozostając jeszcze na chwilę w chorwackim klimacie, Aleksandra Wojtaszek poleca przeczytanie tekstu „Chorwacja. Dzieje, kultura, idee” Macieja Czerwińskiego. Jest to kompendium wiedzy na temat tego obszaru i jedna z ciekawszych monografii poświęconych kulturze, polityce oraz religii. Maciej Czerwiński opowiada o dzisiejszej Chorwacji, która odpowiada krainom historycznym będącym przez wieki częścią różnych organizmów politycznych. W jednych regionach zegary wybijały renesans i barok, w innych czas długo płynął zgodnie z rytmem średniowiecza. W jednych językiem urzędowym był niemiecki, w innych węgierski, a jeszcze gdzie indziej – włoski i turecki. Ale we wszystkich posługiwano się jednocześnie językiem chorwackim – w którymś z jego wariantów.

To, co jest ciekawe i bardzo znaczące dla tej pozycji to to jak autor pokazuje mnogość, różnorodność i wielobarwność Chorwacji i jej kultury. Ta kultura wyrasta z trzech kręgów cywilizacyjnych: śródziemnomorskiego, środkowoeuropejskiego i bałkańskiego. Jakże inaczej wyglądało życie w bogatych miastach Dalmacji nadmorskiej, wewnątrz antycznych murów miejskich, od egzystencji mieszkańców północnej Chorwacji, gdzie panowała typowa dla Europy Środkowej kultura szlachecka. Ujednolicenie rozmaitych tradycji w jedną kulturę ogólnonarodową w XIX wieku nie usunęło w cień różnorodności.

Oni nie skrzywdziliby nawet muchy – Slavenka Drakulić, Wydawnictwo W.A.B.

Kolejnym tekstem na liście Aleksandry Wojtaszek jest jedenaście portretów nakreślonych przez Slavenkę Drakulić w książce  „Oni nie skrzywdziliby nawet muchy”. Autorka jest chorwacką eseistką i publicystką, która w swoich tekstach skupia się na tematach społecznych i kulturalnych Chorwacji i krajów byłej Jugosławii. W tekście, który chcielibyśmy Wam przestawić Drakulić odtwarza świat wewnętrzny, motywację i drogi życiowe jedenastu zbrodniarzy wojennych z okresu wojny na Bałkanach po rozpadzie Jugosławii.

Są wśród nich politycy – jak Slobodan Milošević, jest jego żona Mirjana Marković czy Radovan Karadžić, ale też ludzie tacy, jak Goran Jelisić, policjant-ochotnik, który zastrzelił wielu ze swoich więźniów, lub Dražen Erdemović, uczestnik masakry siedmiu tysięcy muzułmanów w Srebrenicy. To właśnie zwyczajność sprawców zbrodni, fakt, że były popełnione nie przez regularne wojsko, ale dawnych kelnerów, kierowców i wędkarzy, powoduje, że są one tak szokujące. Dzieło Drakulić, która doskonale zna rzeczywistość społeczno-kulturalną dawnej Jugosławii, ma ogromną wartość dokumentalną. Autorka przysłuchiwała się rozprawom, studiowała literaturę przedmiotu, weryfikowała fakty. Ale to dzieło jest też niezwykłe pod względem literackim – łącząc rzeczową analizę z refleksją moralną, Drakulić udaje się opisać to, co niewyobrażalne, i uniknąć przy tym egzaltacji. 

Złote piachy – Sylwia Siedlecka, Wydawnictwo Czarne

Dzięki następnej książce wybranej przez Aleksandrę Wojtaszek, przeniesiemy się na teren Bułgarii. Nie będzie to jednak pełna kurortów słoneczna Bułgaria, którą znamy tylko z oferowanych wyjazdów wypoczynkowych, ale Sylwia Siedlecka przedstawia czytelnikowi o wiele surowszy portret tego kraju. 

Jest to dzieło monumentalne, w którym autorka opisuje kilkadziesiąt lat: komunistyczną Bułgarię rządzoną twardą ręką Todora Żiwkowa, okres niełatwej transformacji oraz bułgarską teraźniejszość. Siedlecka pisze przede wszystkim o miejscach, czasach i ludziach. Jednak z czułością na pierwszy plan wysuwa właśnie te ludzkie historie, które przedstawiają najbardziej wyraźny obraz Bułgarii. Znajdziemy tu historię jasnowidzącej Wangi, właściciela bułgarskiego cyrku, premiera Bojku Borisowie, który karierę polityczną rozpoczynał jako ochroniarz Żiwkowa czy wreszcie filozofkę Julię Kristevę. Wszystkie te ludzkie opowieści składają się na integralny obraz Bułgarii – wraz z jej politycznymi, społecznymi i kulturowymi implikacjami. To książka obowiązkowa dla wszystkich, którzy chcą poznać Bułgarię taką, jaka jest naprawdę.

Dwa razy życie – Aleksandar Hemon, Wydawnictwo Dowody na Istnienie

Warto również w swoich podróżach literackich na tereny Bałkanów, spróbować przeczytać głosy osób, które pochodzą z tego terenu i które na własnej skórze przeżyły zmianę paradygmatu przy powstawaniu nowych państw. Tutaj z pomocą przychodzi książka Aleksandara Hemona, czyli „Dwa razy życie”. To osobista opowieść amerykańsko-bośniackiego pisarza o chłopięcych latach spędzonych w Jugosławii i o przymusowej emigracji, o utracie przeszłości i przymusie odnalezienia się w nowej teraźniejszości.

Aleksandar Hemon przebywał w Chicago, gdy wojska serbskie oblężyły jego rodzinnie Sarajewo. Pozbawiony ojczyzny, języka, swojej kafany, masarni, swojego fryzjera, znajomych ulic, odcięty od korzeni próbował zachować tożsamość w obcym kraju – i odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Pisarz z dużą dozą nostalgii, ale również humoru opowiada o próbach ocalenia niewinności w rozsypującym się kraju. Snuje historie o rodzinnym siorbaniu zupy w dni barszczowe i o niemożliwości odnalezienia tego smaku w sztucznym erzacu kupionym w amerykańskim hipermarkecie. To zapis przeżyć osoby, która z własnego doświadczenia może przedstawić czytelnikom to, jak wiele zmiana ustrojowa (i jednocześnie kulturowo-społeczna) wprowadza rozstrój w życiu i co zrobić, by móc posklejać swoją tożsamość.

Granica. Na krawędzi Europy – Kapka Kassabova, Wydawnictwo Czarne

Ostatnią pozycją z dziesięciu książek non-fiction pomagających zrozumieć Bałkany jest tekst „Granica. Na krawędzi Europy”. Bułgarsko-turecko-greckie pogranicze to jeden z najdzikszych zakątków Europy, fascynujący monumentalną przyrodą, w której cieniu przetasowują się karty historii. Kassabova przywraca w tej książce obraz tragicznego pogranicza. Wskazuje na obszary, które się zmieniły, jak wpłynęły na losy ludzi, a także daleko jest do naprawy wzajemnych stosunków.

Sto lat temu, kiedy rozpadało się imperium osmańskie, na południe wędrowały tysiące muzułmanów przesiedlanych do Turcji. Na północ wybierało się tysiące chrześcijan zmuszonych do jej opuszczenia. Nad krawędzią Europy w dalszym ciągu piętrzą się duchy dawnych epok, jednak Kassabovą najbardziej interesują ludzie: niejednoznaczni, doświadczeni przez los, przytłoczeni ciężarem dawnych win. To oni są przewodnikami autorki w tej podróży – dawni i obecni pogranicznicy, przemytnicy, poszukiwacze skarbów, strażnicy leśni, mieszkańcy wymierających wiosek, uchodźcy.

To już koniec listy książek non-fiction o Bałkanach, które Aleksandra Wojtaszek, autorka książki „Fjaka. Sezon na Chorwację”, poleca do przeczytania, jeśli chcecie lepiej zrozumieć ten region, jego historię oraz polityczne uwikłania. Serdecznie dziękujemy autorce za podzielenie się swoją ekspercką wiedzą i serdecznie zapraszamy Was do przeczytania jej książki!