Ukraina i atak Rosji – książki, które pozwolą lepiej zrozumieć sytuację
W nocy z 23 na 24 lutego 2022 roku wojska rosyjskie zaatakowały Ukrainę. Za naszą wschodnią granicą trwa wojna, nie tylko militarna, ale również informacyjna i cyfrowa. W tej trudnej i wyjątkowej sytuacji ważne, żeby dbać o wiarygodność informacji i czerpać wiedzę z najbardziej rzetelnych źródeł. Dlatego przygotowaliśmy zestawienie książek o Ukrainie i polityce Rosji, które pozwolą lepiej zrozumieć konflikt na Wschodzie.
Konflikt Rosja-Ukraina. O co chodzi i jak się zaczęło?
W nocy z 23 na 24 lutego 2022 roku wojska rosyjskie zaatakowały Ukrainę. W orędziu skierowanym do narodu, prezydent Rosji Władimir Putin nazwał władze Ukrainy „reżimem z Kijowa”. Zapowiedział, że Rosja będzie dążyć do demilitaryzacji oraz denazyfikacji Ukrainy, mówił również, że celem operacji wojskowej jest „ochrona ludzi, którzy przez ostatnie osiem lat są poddawani ludobójstwu”. Putin stwierdził, że Rosja nie zamierza okupować Ukrainy. Jest to oczywista nieprawda i propaganda niskich lotów. Przygotowania do ataku na Ukrainę planowane były od wielu miesięcy, a obecność przeszło 100 tysięcy żołnierzy na granicach nie jest przypadkowa. W ciągu kilku godzin doszło do serii nalotów, ataków rakietowych oraz ruchu wojsk rosyjskich wgłąb Ukrainy z różnych stron – od wschodu, z Krymu oraz z terenów Białorusi.
W tych ciężkich chwilach łączymy się sercami z wszystkimi Ukraińcami. Gorąco zachęcamy do wspierania zbiórek pieniędzy oraz żywności potrzebnych ludziom dotkniętym konfliktem, uchodźcom i innym poszkodowanym. Informacje o zbiórkach znajdziecie m.in. na Facebooku. Polecamy też śledzić informacje lokalnych samorządów oraz fundacji, które zajmują się organizacją pomocy.
Przy tej okazji chcemy też podzielić się książkami o historii Ukrainy, które pozwolą lepiej zrozumieć sytuację, która rozgrywa się za naszą wschodnią granicą. W Ukrainie trwa wojna, nie tylko militarna, ale również informacyjna i cyfrowa. W tej trudnej i wyjątkowej sytuacji ważne, żeby dbać o wiarygodność informacji i czerpać wiedzę z najbardziej rzetelnych źródeł. Dlatego przygotowaliśmy zestawienie książek o Ukrainie i polityce Rosji, które pozwolą lepiej zrozumieć konflikt na Wschodzie.
„Internat” i poezja Serhija Żadana
Serhij Żadan należy do grona najważniejszych współczesnych artystów ukraińskich – jest pisarzem, poetą, publicystą, eseistą, aktywistą i muzykiem rockowym. Za swoją twórczość, w której wielokrotnie pisał o zagrożeniach ze strony Rosji, otrzymał kilka prestiżowych nagród literackich, w tym Literacką Nagrodę Europy Środkowej „Angelus” (za powieść „Mezopotamia”). W dobie sygnałów wsparcia, dodania otuchy i solidarności z Ukrainą, w mediach społecznościowych bardzo często cytowany jest jeden z wierszy Żadana, który w symboliczny sposób obrazuje to, co teraz dzieje się za nasza wschodnią granicą.
Jeśli chcesz lepiej zrozumieć i wyobrazić sobie konflikt Rosja-Ukraina i o co w nim chodzi, szczególnie polecamy jego wstrząsającą powieść pt. „Internat”. Żadan przedstawił w niej przerażającą rzeczywistość, w której dochodzi do końca świata jaki znamy. Bohaterem książki jest Pasza – trzydziestopięcioletni nauczyciel, który musi odebrać z internatu swojego siostrzeńca i w miarę możliwości wrócić z nim do domu. Zadanie nie należy jednak do najłatwiejszych, bowiem w okolicy pojawili się dziwni ludzie, którzy nie są sympatyczni, nie pachną najlepiej i choć można się z nimi komunikować, to mówią w nieco innym języku. Krok po kroku rzeczywistość Paszy została wywrócona do góry nogami i zaczęła przedstawiać opustoszałą, zimną ruinę, w której grasują okupanci. „Internat” ukazał się w 2017 roku – dziś można powiedzieć, że ponura wizja ukraińskiego pisarza zaczyna się spełniać. Podobnie, jak w powieści kraj Paszy, tak teraz Ukraina może w ciągu jednego dnia zostać „anulowana”.
Zostając w tematyce fikcji literackiej i Nagrody „Angelus”, warto zwrócić uwagę na książkę o historii Ukrainy ubiegłorocznej laureatki tego wyróżnienia. „Nikt tak nie tańczył, jak mój dziadek” to zbiór krótkich opowiadań Kateryny Babkiny, które łączą się w jedną historię pięciu różnych rodzin. Dzieci z każdej z nich spotykają się w szkolnej klasie 1 września, w pierwszym roku uzyskania przez Ukrainę niepodległości. Szybko łapią ze sobą kontakt i zaprzyjaźniają się na całe życie. W tej wyjątkowej książce Babkina pokazała burzliwe losy obywateli nowo powstałego kraju.
Wojna w Donbasie i czarne złoto
W 2017 roku nakładem Krytyki Politycznej ukazał się reportaż „Wojna, która nas zmieniła” Pawła Pieniążka. Książka miała zwracać uwagę na to, że Zachód… nie zwraca już uwagi na konflikt we wschodniej Ukrainie. Autor reportażu od początku inwazji „zielonych ludzików” sterowanych przez Rosję, relacjonował wydarzenia dla polskich mediów – prasy, radia i telewizji. Bohaterami jego materiałów byli ludzie walczący po obu stronach frontu. Część z nich przyjechała do Donbasu brać udział w walkach, część tam została – bo tam jest ich dom. We wstrząsających relacjach Pieniążka klarują się tragiczne detale konfliktu, które na co dzień pomijane są przez media. Mowa tu o zrujnowanych życiach, bohaterskich zrywach czy próbach powrotu do normalnego życia. Dziś już wiemy, że marzenia mieszkańców Donbasu o pokoju się nie ziściły. Ta książka o wojnie na Ukrainie pozwala wiele zrozumieć.
Do niedawna wielu ekspertów w mediach wypowiadało się na temat rosyjskiej inwazji twierdząc, że Putinowi chodzi tylko o Donbas – kopalnie i najważniejsze ośrodki strategiczne na wschodzie Ukrainy. Powszechnie wiadomo, że Rosja chciała wyrwać Ukrainie dostęp do różnego rodzaju surowców, w tym do węgla. Jak zdążyliśmy już zauważyć, rosyjskie wojsko nie zatrzymało się na tym regionie kraju.
Książka Michała Potockiego i Karoliny Bacy-Pogorzelskiej pt. „Czarne złoto. Wojny o węgiel z Donbasu” podejmuje temat krwawych starć, do których dochodzi od przeszło lat na terenie Donbasu. Od tego czasu Ukraina nie kontroluje handlu wydobywanym tam węglem. Z pomocą Rosji biznes przejęli separatyści i związani z nimi oligarchowie. Surowiec jest przemycany przez granice, następnie załatwiane są mu lewe papiery i zostaje sprzedany dalej. Mimo iż Ukraina oficjalnie nałożyła zakaz sprzedaży, jednocześnie uznając obrót węglem z Donbasu za działanie na rzecz wspierania terroryzmu. Niestety w procederze biorą udział również polskie przedsiębiorstwa. Michał Potocki i Karolina Baca-Pogorzelska przeprowadzili dziennikarskie śledztwo, które trwało blisko dwa lata i objęło piętnaście państw. Książka opisująca konflikt Rosja Ukraina, o co w nim chodzi i dlaczego trwa świetnie to opisuje.
Uzupełnieniem opowieści o konflikcie w Donbasie może być stosunkowo „świeża” książka pt. „Apartament w hotelu Wojna. Reportaż z Donbasu” autorstwa Tomáša Forró. Bohaterami są ludzie, których bezpośrednio doświadczyła wojna w Donbasie. Autor pokazuje szerokie spektrum konfliktu – występują tu zarówno ludzie świadomie zaangażowani w konflikt, jak i ofiary wplątane w wojnę zupełnie losowo. Forró rozmawia z przedstawicielami różnych stron konfliktu – z Ukraińcami, Rosjanami, separatystami i cywilami. Opowieści świadków przeplata rzetelną analizą polityki wschodniej Ukrainy oraz opisuje rosyjską taktykę wojny hybrydowej.
Książki z serii „Sulina”
W serii „Sulina” Wydawnictwa Czarne, do niedawna niemal całkowicie skupiającej się na tematyce Europy południowo-wschodniej, ukazało się kilka ważnych książek poświęconych Ukrainie i jej najnowszej historii. Jedną z nich jest „Tatuaż z tryzubem” Ziemowita Szczerka. Choć poruszone zostały tu takie tematy, jak Donbas czy Majdan, jednak stanowią one tylko część opowieści.
„Tatuaż z tryzubem” to zapis podróży przez tworzące się państwo. Momentami jawi się tu jako miejsce postapokaliptyczne, niekiedy ryczące od entuzjazmu. Szczerek sięga po najnowszą historię Ukrainy, by przybliżyć Polakom, z którym przecież sąsiadujemy. Wiele się mówi o tzw. „prozachodniej” i „prowschodniej” Ukrainie. Autor książki o Ukrainie na własnej skórze doświadcza podziałów – zapisuje obie postawy w cudzysłów, bowiem rzeczywistość nie jest tak zero-jedynkowa, jak nam się wydaje.
Kolejną istotną książką z serii Sulina jest „Pogranicze wszystkiego” Natalii Bryżko-Zapór. To pozycja szczególnie ważna w kontekście relacji polsko-ukraińskich. Autorka skupia się na opisaniu Wołynia, czyli miejsca niezwykle doświadczonego przez historię, rozerwanego między mityczny Wschód i jawiący się jako raj Zachód. Autorka opowiada o Wołyniu dzisiejszym i przeszłym – wielokulturowym, wieloreligijnym, niejednoznacznym, a jednocześnie od wielu lat popadającym w zapomnienie. W obliczu dyskusji o Donbasie i wschodniej Ukrainie, pomijany w wielu dyskusjach. W kontekście eskalacji konfliktu na Ukrainie Wołyń będzie jednym z najważniejszych miejsc dla Polski – to na jego terenie może dojść od krwawych walk. Stamtąd do Polski będą też udawać się uchodźcy, chcący uchronić się przed zagrożeniem.
Putin i ekspansja Kremla
Jedną z najlepiej zorientowanych w tematyce Rosji, Europy Wschodniej i polityki Kremla osób w Polsce niewątpliwie jest wybitna reportażystka Krystyna Kurczab-Redlich. Dziennikarka spędziła w Rosji kilkanaście lat. W tym czasie relacjonowała najważniejsze wydarzenia z kraju. W kontekście konfliktu na Ukrainie, tego, o co chodzi i co obecnie dzieje się za naszą wschodnią granicą, kluczową książką do lepszego zrozumienia sytuacji może być opowieść o Władimirze Putinie pt. „Wowa, Wołodia, Władimir”.
Znawczyni problematyki rosyjskiej ujawnia w książce nieznane fakty z życia prezydenta Rosji. Kurczab-Redlich śledzi karierę polityczną Putina – tłumaczy skąd się wziął w KGB i czy rzeczywiście wygrywał wybory w demokratyczny sposób. Dziennikarka opowiada również o kulisach wojny w Czeczeni i pierwszych zapędach Putina w kwestii ataku na Ukrainę.
W lutym 2022 roku, nakładem Wydawnictwa Znak, ukazała się książka „Na Kremlu wiecznie zima”. Reportaż Roberta Service’a opowiada o drugich rządach Władimira Putina. Putin rządzi Rosją już ponad 20 lat, niewiele wskazuje na to, żeby miało się coś w tej materii zmienić. „Na Kremlu wiecznie zima” pokazuje, jak działa kraj posiadający potężne wojsko i wszechobecną propagandę. Trudno się dziwić, że w Rosji sporadycznie organizowane są pokojowe, prodemokratyczne demonstracje, bowiem służby bezpieczeństwa błyskawicznie i brutalnie je pacyfikują. Rosja, która najechała na Ukraine, to kraj gdzie powszechnie ograniczana jest wolność demokratyczna i obywatelska. Warto zwrócić też uwagę na dobrze znany z historii krajów komunistycznych kult jednostki. Rosja to Władimir Putin, czego konsekwencji możemy być świadkami.
Choć Putin od początku swojej pierwszej prezydentury mówił i działał w kierunku odbudowy rosyjskiego imperium, to według autorki reportażu „Będzie to, co było”, jawny proces politycznego dławienia demokracji rozpoczął w 2008 roku. Zaczęło się od inwazji na Gruzję, a w 2014 roku Rosja zaatakowała Ukrainę, anektując wielkie połacie jej terytoriów. Ograniczanie praw demokratycznych i swobód obywatelskich, działania wojenne, aneksja Krymu, tłumienie opozycji, kontrola mediów – świadkami tego wszystkiego są na co dzień Rosjanie. Masha Gessen postanowiła opisać to w swojej opasłej książce o Ukrainie i niczym kronikarz przedstawiła odradzający się w Rosji totalitaryzm.
Sytuacja, w jakiej się dziś znajdujemy, nie pojawiła się z nikąd. Imperialistyczne zapędy Republiki Rosyjskiej sięgają pierwszych lat władzy Władimira Putina, który od samego początku deklarował powrót wielkiej Rosji. Jednym z kluczowych momentów w XXI-wiecznej historii Europy wschodniej była rosyjska aneksja Krymu. Książka Pawła Semmlera podsumowuje i rzetelnie przedstawia skomplikowaną historię regionu.
Ukraińskie stulecie 1914-2014
Jedną z kluczowych książek o historii Ukrainy jest publikacja Tadeusza Andrzeja Olszańskiego pt. „Ukraińskie stulecie 1914-2014”. To „zbiór szkiców, o historii i współczesności Ukrainy, poczynając od centrum kraju – kijowskiego Majdanu Niezależności przez wędrówkę po dziejach ukraińskiej rewolucji niepodległościowej sprzed stu lat i odzyskania niepodległości w 1991 r. po próbę zjednoczenia Kościołów prawosławnych Ukrainy”. Autor porusza takie tematy, jak katastrofa czarnobylska, Hołomodor, wybory parlamentarne po uzyskaniu niepodległości, próby dołączenia Ukrainy do Unii Europejskiej. Przybliża również sylwetki postaci kluczowych w budowaniu tożsamości narodowej Ukraińców. Większość tekstów powstała na podstawie publikacji z „Tygodnika Powszechnego”.
Ukraina: minibook
Minibooki powstały z inicjatywy „Miesięcznika Znak”. To niewielkich rozmiarów antologie tekstów poświęconych konkretnym zagadnieniom, rejonom, religiom świata. W tej szczególnej sytuacji polecamy minibooka poświęconego Ukrainie. Autorzy tekstów wchodzących w skład antologii odpowiadają na szereg różnych pytań. Czy Ukraina jest państwem między Wschodem a Zachodem? Dlaczego ten kraj jest tak mocno podzielony? Co determinuje podziały? Skąd Ukraina czerpie swoje bogactwo kulturowe? Jak kształtowały się wzajemne relacje Polaków i Ukraińców? Co jest źródłem polsko-ukraińskich stereotypów. W zbiorze znalazły się teksty Stefana Wilkanowicza i Mychajła Kirsenki, Janusza Radziejowskiego i Jarosława Hrycaka.
„Majdan” to pozycja dla ludzi oczekujących nieco bardziej szczegółowej i naukowej wiedzy na temat najnowszej historii Ukrainy. To publikacja „przygotowana przez międzynarodowy zespół autorów – dwóch polskich historyków z Uniwersytetu Łódzkiego i ukraińską uczoną ze Wschodnioeuropejskiego Narodowego Uniwersytetu w Łucku. „Majdan” składa się z trzech części: opowieści o burzliwych dziejach Ukrainy i Ukraińców od czasów najdawniejszych do współczesności, osobistych relacji z dramatycznych wydarzeń z przełomu lat 2013 i 2014 na kijowskim Placu Niepodległości i lwowskim Euromajdanie oraz obszernego działu albumowego, zawierającego opracowane, niepublikowane do tej pory zdjęcia z Kijowa, Lwowa i Łucka, ilustrujące historię ukraińskiej rewolty sprzed dwóch lat”. To wyjątkowa książka o Ukrainie – składają się na nią naukowe narracje, relacje świadków, materiały źródłowe o charakterze ikonograficznym.
