Nagroda im. Ryszarda Kapuścińskiego 2022 – 10 nominowanych reportaży

1. Heidi Blake, Krwawe pozdrowienia z Rosji. Jak Władimir Putin eliminuje swoich przeciwników, tłum. Hanna Pustuła-Lewicka, Wydawnictwo WAB

2. Bill Buford, Między kibolami, tłum. Krzysztof Cieślik, Wydawnictwo Cyranka

„Między kibolami” to książka Billa Buforda, amerykańskiego dziennikarza, który w latach 80. XX wieku postanowił przyjrzeć się życiu… brytyjskich kiboli. Konkretnie fanom Manchesteru United. Buford snuje opowieść o świecie kibolskim, jednocześnie opowiadając o historii Wielkiej Brytanii II poł. XX wieku. Zaczyna się niewinnie, od ciekawości i pierwszych wizyt na White Hart Lane, Stamford Bridge, The Den, Old Trafford… ale już na pierwszych stronach autor wykłada kawę na ławę – „po namyśle widzę, że nie odbiegało to bardzo od alkoholu czy tytoniu: z początku wstrętne, przy pewnej dozie wysiłku przyjemne, a z czasem uzależniające. Może też, koniec końców, nieco autodestrukcyjne”.

3. Barbara Demick, Zjadanie Buddy. Życie tybetańskiego miasteczka w cieniu Chin, tłum. Barbara Gadomska, Wydawnictwo Czarne

Tybetańczycy pierwszy raz mieli do czynienia z chińskimi komunistami, gdy armia Mao w latach trzydziestych XX wieku ukrywała się na Wyżynie Tybetańskiej w czasie wojny domowej. Głód panujący w szeregach komunistów był tak wielki, że żołnierze plądrowali tybetańskie klasztory. Byli tak wygłodniali, że zjadali również zrobione z mąki i masła figurki Buddy. Do dziś brutalne doświadczenia z przeszłości rezonują w społeczeństwie zamieszkujących Tybet. Barbara Demick przedstawia historię regionu ostatnich kilkudziesięciu lat. To czas naznaczony tybetańskim oporem. Punktem kulminacyjnym sprzeciwu wobec chińskiej agresji był protest, w którym ponad 150 Tybetańczyków postanowiło dokonać samospalenia. Za pośrednictem losów zupełnie różnych bohaterów Demick odkrywa, co tak naprawdę znaczy być Tybetańczykiem w XXI wieku oraz jak to toczyć nierówną walkę z wszechobecnym i wszechwładnym supermocarstwem, by uchronić swój język, tradycję i religię.

4. Małgorzata Gołota, Spinalonga. Wyspa trędowatych, Wydawnictwo Agora

Spinalonga to wyspa, którą otacza wiele mitów, mówi się o niej m.in. „wyspa trędowatych”. Choć to jeden z głównych celów turystów przybywających na Kretę, to nie znajdujący się na wyspie obronny fort przyciąga wycieczkowiczów. To właśnie legenda, która towarzyszy wyspie jest tutaj kluczowa. Spinalonga była miejscem, gdzie chorzy na trąd stworzyli sobie namiastkę życia takiego, jakie znali sprzed czasów choroby. Przewodnicy prowadzący turystów na wyspę nie mówią jednak wszystkiego. Ze Spinalongi nie można było uciec – zsyłani na wyspę ludzie znikali z rejestrów i dokumentów – ich powolną śmierć fizyczną poprzedzała śmierć cywilna. Małgorzata Gołota, autorka reportażu, przewertowała setki stron dokumentów i archiwów w poszukiwaniu ostatnich świadków, którzy poświęcili życie sprawie trędowatych.

5. Peter Hessler, Pogrzebana. Życie, śmierć i rewolucja w Egipcie, tłum. Hanna Jankowska, Wydawnictwo Czarne.

Peter Hessler, wieloletni korespondent „New Yorkera” w Chinach, w 2011 roku przeprowadza się z żoną i córkami do Kairu. Nie spodziewa się silnych emocji w tym leniwym mieście, tymczasem trafia w sam środek rewolucji. Żeby lepiej odnaleźć się w otaczającym go chaosie, uczy się języka i nawiązuje przyjaźnie – ze śmieciarzem Sajjidem i jego rodziną, ze sfrustrowanym egipską polityką lektorem arabskiego, z tłumaczem gejem, który boryka się z policyjnymi szykanami, i z drobnymi chińskimi przedsiębiorcami handlującymi damską bielizną (ich spojrzenie na Egipt ożywczo kontrastuje z obiegowymi opiniami formułowanymi na Zachodzie).

7. Ander Izagirre, Potosí. Góra, która zjada ludzi, tłum. Jerzy Wołk-Łaniewski, Wydawnictwo Filtry

Książka Izagirre traktuje o boliwijskim miasteczku położonym w Andach. Przed wiekami znajdowała się tutaj kopalnia srebra Cerro Rico de Potosi. W XVI wieku miasto, które powstało przy kopalni, rozmiarami przewyższało ówczesny Londyn. Dzięki wydobywanemu surowcowi, zamieszkujący je koloniści pławili się w luksusie. Dziś Potosi to piekło na ziemi – jedno z najbiedniejszych miast w całej Ameryce Południowej. Mieszkańcy mieszkają w okolicy nasyconej metalami i kopalnianym pyłem. Przez to chorują na liczne schorzenia – głównie związane ze wzrokiem i układem oddechowym. Współcześnie kopalnię w Potosi eksploatują zachodnie korporacje, przez co góra, przy której znajduje się miasteczko, coraz bardziej się osuwa.

8. Jakub Korus, Surogatki. Historie kobiet, które rodzą „po cichu”, Wydawnictwo Znak

Książka Jakuba Korusa to reportaż o surogatkach – kobietach, które decydują się urodzić nie swoje dzieci. Niektóre robią to z pobudek serca, inne traktują, jak pracę. W większości krajów nie istnieją żadne regulacje dotyczące korzystania z usług surogatek. Co więcej, w wielu krajach takie praktyki są nielegalne. „Surogatki” to efekt dziennikarskiego śledztwa Korusa, który w trakcie pracy nad książką dotarł do surogatek i rodzin adopcyjnych, a także rozmawiał z pośrednikami europejskiego podziemia surogacyjnego. Jego celem było przełamanie tabu i zrozumienie, dlaczego korzystanie z usług surogatek może być dla wielu milionów ludzi ostatnią deską ratunku.

Jednym z punktów wyjścia do napisania tej książki była międzynarodowa afera – w maju 2020 roku cały świat obiegło zdjęcie sali szpitalnej z ponad stoma noworodkami czekającymi na swoich rodziców. Dzieci, urodzone przez surogatki, zostały na kilka miesięcy uwięzione na terenie Ukrainy z powodu lockdownu. Rząd oraz władze kliniki bezradnie rozkładały ręce. Tragedia wywołała burzę i stała się pretekstem do ogólnoświatowej dyskusji na temat surogacji. Reportaż polecają m.in. Magdalena Grzebałkowska i Janusz Schwentner.

9. Remigiusz Ryziński, Hiacynt. PRL wobec homoseksualistów, Wydawnictwo Czarne

W obliczu zbliżającego się upadku PRL, władze państwowe, by utrzymać kontrolę nad społeczeństwem, postanowiły zachwiać poczuciem bezpieczeństwa. W takiej sytuacji najlepszym rozwiązaniem jest znalezienie wspólnego wroga, przeciwko któremu zwrócą się obywatele kraju. Tak powstała akcja „Hiacynt”, czyli cykl operacji milicji wymierzonych w homoseksualnych mężczyzn, przeprowadzony w latach 1985-1987. Dochodziło wówczas do masowych zatrzymań, przesłuchań, zbierania niewygodnych materiałów, nakłaniania do współpracy z bezpieką, przemoc, zastraszań. Homoseksualistów zaczęto również obrażać publicznie. Nazywano ich „zboczeńcami”, „odmieńcami”, „chorymi” – próbowano doprowadzić do tego, by nikt ich nie szanował. Prześladowania nie zaczęły się jednak w latach osiemdziesiątych i mają swoje źródła dużo wcześniej. W PRL na dużą skalę prowadzona była inwigilacja osób homoseksualnych.

10. Marek Szymaniak, Zapaść. Reportaże z mniejszych miast, Wydawnictwo Czarne

„Zapaść” to drugi, po książce „Urobieni”, reportaż Marka Szymaniaka, który ukazał się nakładem Wydawnictwa Czarne. Tym razem reportażysta przygląda się miastom, którym grozi tytułowa zapaść. Według danych PAN, ciężki los czeka niemal połowę z dwustu pięćdziesięciu pięciu średnich polskich miast. Powodów ekonomiczno-społecznej zapaści jest wiele – bezrobocie, likwidacja miejsc pracy i brak inwestycji, złe zarządzanie, starzejące się społeczeństwo, rosnące ceny mieszkań. Można tak wymieniać be końca. Szymaniak stara się znaleźć odpowiedź na to, czemu w jednych miastach udaje się utrzymać rozwój, a w drugich nie. Autor „Zapaści” rozmawia z przedsiębiorcami, samorządowcami, pracownikami (zarówno zatrudnionymi, jak i zwolnionymi) i aktywistami społecznymi.

Laureata/ów poznamy w maju. Autor najlepszego reportażu otrzyma nagrodę w wysokości 100 tys. zł. Jury – nagrodą 20 tys. zł – może wyróżnić także autora najlepszego przekładu roku. Z powodu pandemii koronawirusa tegoroczne ogłoszenie laureata/ów przenosimy do sieci. Werdykt jury poznamy w drugiej połowie maja.