WakacyjnySzoping

Biografie i wspomnienia - książki, ebooki i audiobooki

Typ publikacji

Cena

Format

Wydawcy

Sortuj według:
Zyskujące popularność

Popularne kategorie

Wszystkie kategorie

    Promocja
    okładka Ja, kapitan, Książka | Tadeusz Wrona

    Tadeusz Wrona. Pilot PLL LOT, człowiek, który w zdumienie wprowadził cały świat lądując, jako pierwszy w historii, Boeingiem 767 bez podwozia. W „Ja, kapitan” opowiada o swoich marzeniach, pasjach, ideałach, o pokonywaniu przeszkód i wykorzystywaniu szczęśliwych zbiegów okoliczności. Odtwarza swoją życiową drogę od żółtodzioba, stawiającego pierwsze kroki w sporcie szybowcowym do kapitana najnowocześniejszego pasażerskiego samolotu świata - Dreamlinera. „Przeżywałem każdą s...

    Promocja
    okładka Seks, sztuka i alkohol Życie towarzyskie lat 60, Książka | Andrzej Klim

    Bohema artystyczna, awangardowe kluby, szykowne kobiety i tętniące życiem kawiarnie – świat lat sześćdziesiątych, za którym tęsknimy Czy premier Cyrankiewicz był miłośnikiem pięknych kobiet, dobrych alkoholi i wykwintnych dań? Czemu małżeństwo Elżbiety Czyżewskiej z Amerykaninem wzbudziło sensację towarzyską? Kto złączył łańcuchem dłonie świeżo poślubionych państwa Cybulskich? Czy również dzieci prowadziły życie towarzyskie na transatlantyku „Batory”, podczas gdy rodzice od...

    Promocja
    okładka Nicholson Biografia, Książka | Marc Eliot

    Pierwsza na naszym rynku biografia legendarnego aktora Jacka Nicholsona, pióra Marca Eliota (autora wydanej w marcu biografii Michaela Douglasa) – wnikliwy portret największego współczesnego aktora świętującego nieprzerwanie sukcesy od początków lat 70., ("Easy Rider", "Lot nad kukułczym gniazdem", "Lśnienie") aż do ostatniego dziesięciolecia, gdy zabłysnął między innymi w "Infiltracji", "Lepiej późno niż później". To opowieść o jego długiej drodze do wielkiej kariery, a takż...

    Promocja
    okładka Magda, miłość i rak Magdalena Prokopowicz. O życiu, śmierci… I o nadziei., Książka | Alina Mrowińska

    Magda, miłość i rak to książka o życiu i śmierci … I o nadziei. Magda Prokopowicz w wieku 27 lat zachorowała na raka piersi. Walczyła z chorobą, będąc w ciąży. Przeszła chemioterapię, skomplikowaną operację i urodziła zdrowe dziecko. W tym czasie doświadczyła wszystkich etapów choroby, nauczyła się otwierać zamknięte drzwi, dowiadywać się, co jest prawdą, co mitem i odkryła, jak ważne w walce z rakiem jest pozytywne myślenie. Założyła fundację Rak’n’Roll. Wygraj życie! I ...

    Promocja
    okładka Marzenie hippisa Autobiografia, Książka | Neil Young

    Po raz pierwszy legendarny wokalista, autor piosenek i gitarzysta Neil Young pisze o swoim życiu osobistym i twórczości. O dzieciństwie w Ontario, gdzie jego ojciec zakorzenił w nim miłość do słowa pisanego, oraz o zmaganiach z chorobą w wieku pięciu lat. Opisuje podróże przez kanadyjskie prerie, trudności w opłacaniu czynszu i wyjazd z Kanady do Los Angeles w 1966 roku, by ścigać swe muzyczne marzenia. Wspomina krótki, ale znaczący okres z Buffalo Springfield, ich nagłą sł...

    Promocja
    okładka Andrzej Wajda Podejrzany, Książka | Witold Bereś, Krzysztof Burnetko

    Wielkie kino, wielka polityka i codzienne życie najwybitniejszego twórcy polskiego kina Jego życiem interesowali się osobiście szef KGB, 10 generałów polskiej bezpieki oraz ministrowie Moczar i Kiszczak. Jego filmy śledzili kolejni szefowie partii i państwa: od Gomułki, plującego na pesymizm „Niewinnych czarodziejów”, poprzez Gierka, któremu żona kazała usunąć pornografię z „Ziemi obiecanej”, po Jaruzelskiego, który przy okazji „Człowieka z żelaza” chciałby udowodnić, że w G...

    Promocja
    okładka AC/DC Wczesne lata z Bonem Scottem, Książka | Daniels Neil

    Zespół AC/DC powstał w 1973 roku, jednak dopiero w drugiej połowie 1974 roku do zespołu dołączył urodzony w Szkocji wokalista Robert Belford Scott, który pomógł grupie wspiąć się na szczyty popularności. Dzięki oszałamiającym albumom, ale przede wszystkim fantastycznym występom, muzycy stworzyli najbardziej elektryzujący zespół koncertowy z lat siedemdziesiątych. Przyglądając się każdej z płyt nagranych ze słynnym, charyzmatycznym wokalistą, autor książki "AC/DC. Wczesne lata...

    Promocja
    okładka Edward Śmigły Rydz Następca komendanta Materiały do biografii, Książka | Marek Jabłonowski, Piotr Stawecki

    Marszałek i naczelny wódz w wojnie 1939 r, Edward Śmigły-Rydz należał do czołowych postaci Drugiej Rzeczypospolitej. Jego życie jest przykładem szybkiej kariery wojskowej i politycznej. Był świetnym mówcą, umiejącym znaleźć drogę do serc i umysłów słuchaczy. Przed 1939 r. cieszył się znaczącą - umiejętnie podtrzymywaną - popularnością zwycięskiego dowódcy, ale i polityka, który potrafi wyprowadzić kraj z najtrudniejszej sytuacji. W ostatnich latach Drugiej Rzeczypospolitej o...

    Promocja
    okładka Od stalówki do laptopa Pół wieku dziennikarskich przygód, Książka | Tarasiewicz Krystyna

    "To pasjonująca lektura.To opowieść o dziennikarstwie lat, które nie pozostawiły po sobie wiarygodnych dokumentów, a wiarygodnych tekstów dziennikarzy tyle, ile udało się przepchnąć przez cenzurę. […] Krystyna Tarasiewicz przeszła w Warszawie redakcje najlepsze, czasem też o charakterze fenomenów kulturowych jak na czasopisma po tej stronie Łaby – "Świat", który starał się być polskim "Life'm", "Dookoła świata", pierwsze pismo dla młodzieży, które zwróciło się ku zainteresowa...

    Promocja
    okładka Wywiad ze śmiercią, Książka | Michał Wancerz

    Książka ta przedstawia człowieka wyjątkowego w skali całego znanego nam świata. Człowieka, który zmarł a następnie został odesłany z powrotem do świata żywych tylko po to, aby móc podzielić się z nami całą wiedzą zebraną w ciągu 1400 lat swojego istnienia.
    Jak sam bohater twierdzi, są już ludzie, którzy poszukują i potrzebują tej wiedzy. Ludzie otwarci ale przede wszystkim, ludzie rozwijający się duchowo.

    Promocja
    okładka Kryptonim Bonza Życie jednoznacznie podwójne, Książka | Władysław Bartoszewski, Michał Komar

    W kolejnym tomie wspomnień Władysław Bartoszewski sięga pamięcią do czasów, gdy stał się jak sam to określa „tajnym i dobrowolnym” współpracownikiem Radia Wolna Europa. O jego życiu jednoznacznie podwójnym wiedzieli wtedy Jan Nowak-Jeziorański i ksiądz Kirschke – obaj przypomniani w tym tomie wśród innych, czynnych na emigracji czy w opozycji krajowej, duchowo niezależnych. To między innymi Gustaw Herling-Grudziński, Kazimierz Wierzyński, Andrzej Pomian, Bolesław Wierzbiański...

    Promocja
    okładka Życie w kręgu wielu kultur Wspomnienia i opinie, Książka | Adam Bajcar

    Metafora życia jako podróży jest wszechobecna w materii wspomnień i opinii zawartych w tej szczególnej topografii „życia w kręgu wielu kultur”, dokumentującej zarówno niezatarte ślady z dzieciństwa i wczesnej młodości we Lwowie – tyglu etnicznym i wyznaniowym – jak i ponad pół wieku pasjonujących wędrówek Adama Bajcara przez krajobrazy, pogranicza i obrzeża różnych kultur.

    prof. dr hab.Bazyli Nazaruk

    Promocja
    okładka Helena Majdaniec Jutro będzie dobry dzień, Książka | Rafał Podraza

    Rafał Podraza w mistrzowskiej opowieści o Królowej Polskiej Piosenki. Helena Majdaniec – popularyzatorka polskiego big-beatu, twista, surfa i madisona, miłośniczka kapeluszy, maślanych ciasteczek i codziennych spotkań z przyjaciółmi, którym wysyłała tygodniowo 50 kartek, pocztówek, telegramów i listów. Fenomenalnie śpiewała rosyjskie romanse, jako pierwsza wykonała Tańczące Eurydyki. Dynamit na scenie, kwiat paryskich kabaretów, w życiu prywatnym refleksyjna i pełna tęsknoty ...

    Promocja
    okładka Umierać też trzeba umieć, Książka | Pachter Mietek

    Wspomnienia Mietka Pachtera to niecodzienny dokument. Autor urodził się w Warszawie w 1923 r., w kochającej się żydowskiej rodzinie. W getcie pracował przy rozbiórce domów i jednocześnie zajmował się szmuglem, by wyżywić najbliższych. Po wywiezieniu młodszego brata i rodziców do Treblinki w styczniu 1943 r. przeżył ze starszym bratem Wilkiem powstanie w getcie, następnie zaś wywózkę do Treblinki i Majdanka, skąd przeniesiono ich do obozu HASAG w Skarżysku, a potem w Częstocho...

    Promocja
    okładka Izabela Jagiellonka. Los tak chciał, Książka | Alina Zerling-Konopka

    Wiek XVI, niespokojne czasy wojen z Turcją. Piękna córka króla Zygmunta Starego i Bony, Izabela, pierwsza z rodzeństwa opuszcza rodzinne gniazdo w Krakowie. Poślubia króla Węgier i wyjeżdża do Budy. Jak powiedzie się jej w obcym kraju? Czy pokocha męża? Wielkie tragedie, niebezpieczeństwa i kulisy polityki europejskiej staną przed młodziutka, osamotnioną królową. Czy potrafi walczyć o tron i życie? Czy okaże się nieodrodną córką dumnej Bony, wnuczki królów Neapolu? Izabel...

    Promocja
    okładka Na frontach I wojny światowej Pamiętniki, Książka | Szczepan Pilecki, Bolesław Skąpski

    Publikacja składa się z dwóch części. Pierwsza z nich to pamiętnik porucznika Szczepana Pileckiego, który niemal dzień po dniu zapisał swoje działania i wrażenia najpierw z frontu karpackiego, potem włoskiego. Szczególnie ciekawe są refleksje młodego, wówczas dwudziestotrzyletniego człowieka, biorącego udział w krwawej wojnie. Druga część to wspomnienia porucznika Bolesława Skąpskiego z okresu upadku twierdzy Przemyśl, niewoli w Taszkiencie oraz ucieczki, która trwała pół rok...

    Promocja
    okładka Skandaliści PRL, Książka | Sławomir Koper

    Szalone życie PRL-owskich celebrytów wypełniały romanse i awantury. Brawura i zgorszenie były na porządku dziennym. Hłasko szokował poglądami i zachowaniem. A Tyrmand, Frykowski, Himilsbach i Maklakiewicz… Władysław Broniewski niemal nigdy nie trzeźwiał i za nic miał przestrzeganie konwenansów. Janusz Atlas nigdy nie zapomniał swojego pierwszego kontaktu z Broniewskim. Miał zaledwie kilka lat, gdy razem z ojcem pojawił się w Domu Pracy Twórczej w Oborach i zobaczył, co Bronie...

    Promocja
    okładka Sławne pary PRL, Książka | Sławomir Koper

    Nowa książka bestsellerowego autora poświęcona elitom PRL. Zofia i Krzysztof Komedowie, Kalina Jędrusik i Stanisław Dygat, Alicja i Piotr Jaroszewiczowie, Halina Mikołajska i Marian Brandys, Maryla Rodowicz i Daniel Olbrychski – to tylko niektóre sławne pary, które na przekór szarej, peerelowskiej rzeczywistości żyły kolorowo i intensywnie, czasem nawet zbyt intensywnie.

    Promocja
    okładka Bogna Sokorska Życie i kariera Słowika Warszawy wspomnienie, Książka | Reczeniedi Justyna

    Bogna Sokorska (1927–2002) – jedna z najwybitniejszych polskich śpiewaczek, sopran koloraturowy, uczennica legendarnej Ady Sari. Występowała na wielkich scenach i estradach Europy, w Polsce znana jako „Słowik Warszawy”. Znakomity pedagog, wielki człowiek. Za życia niedoceniona w kraju, ogromnie ceniona za granicą, obdarzona nie tylko znakomitym głosem, ale i niezwykłą urodą. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych artystka występowała na obczyźnie, stając się niekwesti...

    Promocja
    okładka Ferajna z Placu Przegranych za kulisami Dziennika Telewizyjnego TVP 1976-1984, Książka | Rozbicki Wiesław

    "Ferajna z Placu Przegranych" (czyli Placu Powstańców Warszawy, przy którym mieszczą się redakcje programów informacyjnych Telewizji Polskiej) to tylko z pozoru książka o kulisach Dziennika Telewizyjnego TVP w latach 1976-1984. Był to okres - dziś coraz bardziej zapomniany, w którym nastąpił przełom w życiu Polski i Polaków. Autor przy okazji pisania o telewizji uchwycił wiele ważnych momentów naszej historii. Jednak moim zdaniem to przede wszystkim opowieść o manipulowaniu i...

    Promocja
    okładka Dziennik uzdrowienia Od białaczki do kapłaństwa, Książka | Benjamin Boisson

    "Doświadczyłem podwójnego, bo fizycznego i duchowego, uzdrowienia. Są to dwie drogi, które schodzą się w łasce: uzdrowiony z choroby przez Lekarza i uzdrowiony z grzechu przez Zbawiciela. Byłem przykuty do szpitalnego łóżka, a zostałem z niego uwolniony dzięki sakramentowi chorych i mogłem zostać kapłanem. A niech mnie! Tak rzeczywiście było i trzeba o tym zaświadczyć". Te słowa napisane ręką czterdziestoczteroletniego księdza są spontanicznym wyrazem zachwytu nad życiem, na ...

    Promocja
    okładka Mężczyzna i one z płytą CD, Książka | Jan Nowicki

    "Masz ten czar nienabyty, niewyćwiczony i dla większości śmiertelników nieosiągalny. Talent, który jest poza sztuką, poza aktorstwem i poza literaturą. Na czym to dokładnie polega nie wie nikt, z grubsza polega to na tym, że każdy kto się z Tobą zetknie, chce z Tobą być, chce z Tobą obcować, chce słuchać tego co mówisz i bez względu na to czy kobietą jest czy mężczyzną - chce mieć z tobą miłość. O sprawie duchowej teraz mówię, nie o zewnętrznych gestach." Jerzy Pilch "Ta ksi...

    Promocja
    okładka Bielik-Robson Żyj i pozwól żyć, Książka | Agata Bielik-Robson, Michał Sutowski

    Najważniejsza współczesna filozofka polska, wielbicielka romantycznego liberalizmu i heretyckiej myśli żydowskiej. Znana z profesorskiej charyzmy i ciętego języka. W esejach filozoficznych buduje oryginalny projekt duchowości współczesnego człowieka – w wywiadach i felietonach z pasją atakuje prawicowy kult śmierci, nędzę martyrologii i jałowość inteligenckich debat. Agata Bielik-Robson w rozmowie z Michałem Sutowskim bezlitośnie szczerze opowiada o polskich mężczyznach i ż...

    Promocja
    okładka Skrawek nieba, Książka | Janina David

    Wydane w wielu krajach niezwykłe wspomnienia, pisane z perspektywy żydowskiej dziewczynki, która w chwili wybuchu wojny miała dziewięć lat. Jej szczęśliwe dzieciństwo skończyło się jesienią 1939 roku, gdy po ucieczce z rodzinnego Kalisza znalazła się z rodzicami w okupowanej Warszawie. Przemycona z warszawskiego getta na „drugą stronę”, ukrywała się u zaprzyjaźnionej rodziny, a potem w katolickim klasztorze i w sierocińcu. Skrawek nieba jest pierwszym polskim wydaniem książki...

Co znajdziesz w kategorii: Biografie i wspomnienia

Co to jest książka biograficzna?

Książki biograficzne to dzieła opisujące życie, karierę, osiągnięcia jakiejś znanej postaci lub popularnej osoby, na przykład muzyka, polityka czy sportowca. Niektóre z tych tytułów są fabularyzowane, inne nie. W przeciwieństwie do autobiografii, ebooki biograficzne napisane są z perspektywy osoby trzeciej, opisującej daną postać. Z kolei autobiografie to historie tworzone przez same osoby w nich opisywane - znajdziecie w nich zatem wiele osobistych opowieści oraz pierwszoosobową formę narracji. Czasami biografie skupiają się na osobach lub wydarzeniach kontrowersyjnych - innym razem na tych najbardziej cenionych i lubianych. Sensację wywołał na przykład debiut literacki Jennette McCurdy, “Cieszę się, że moja mama umarła”. Ten pełen emocji zapis zmagań z toksyczną matką, zaburzeniami odżywiania i uzależnieniami jednej z najbardziej znanych współczesnych amerykańskich dziecięcych aktorek. Nie zawsze jednak biografie lub autobiografie opierają się na tak trudnych zwierzeniach i wspomnieniach.

Z czego składa się biografia?

Jakie elementy składają się na ciekawe biografie? Przede wszystkim wciągająca, często wielowątkowa historia odmalowująca obraz człowieka z krwi i kości - z jego radościami i smutkami, problemami i sukcesami. Często dzieła te opierają się na wspomnieniach - czy to samej opisywanej osoby, czy jej przyjaciół, znajomych, rodziny, bliskich. Dzięki temu otrzymujemy w miarę możliwości jak najbardziej pełny obraz życia, do którego poznania zostajemy zaproszeni. Nierzadko dzięki temu poznajemy inne, czasem zaskakujące oblicze danej osoby, odmienne od tego, co znamy z mediów czy opinii społecznej. Najlepsze książki biograficzne często opierają się na sytuacjach, które są czytelnikom zupełnie nieznane lub niewyobrażalne. Tak dzieje się na przykład w wypadku tytułu “ Czesałam ciepłe króliki. Rozmowa z Alicją Gawlikowską-Świerczyńską” Dariusza Zaborka. Ta lekarka i więźniarka obozu w Ravensbrück opowiada historię o niesamowitym optymizmie, który udało się jej utrzymać nawet pomimo tragicznych warunków obozu koncentracyjnego. W wieku 92 lat zdecydowała się opowiedzieć Zaborkowi o swoim życiu, dzięki czemu otrzymujemy poruszający obraz o życiu silnej, odważnej i niezależnej kobiety. Ebook z tym wywiadem znajdziecie na Woblink w formatach epub, mobi lub pdf.

Jakie są rodzaje ebooków biograficznych?

Na Woblink znajdziecie wiele różnych rodzajów biografii literackich skupiających się na osobach o różnych zawodach, pochodzeniu czy żyjących w zupełnie odmiennych od dzisiejszych warunkach. Wiele tego typu dzieł odmalowuje portrety artystów i twórców. W tej grupie znajdziecie chociażby historię życia Kory zatytułowaną “Się żyje. Kora. Biografia” napisaną przez Katarzynę Kubisiowską. Z kolei autobiograficzna “My Love Story. Autobiografia” została spisana przez samą Tinę Turner. Nie tylko ta wielka piosenkarka wzięła sprawy w swoje ręce, gdy przyszło do opowiedzenia historii swojego życia. Taką drogą poszli także Dave Grohl, muzyk, lider zespołu Foo Fighters, w swojej książce “The Storyteller. Moje historie. Opowieści o życiu i muzyce” czy Woody Allen w “A propos niczego. Autobiografia”. Specyficzny rodzaj autobiografii przedstawił w swoim dziele “Tysiąc lat radości i trosk. Wspomnienia” chiński artysta Ai Weiwei, przeplatając własne doświadczenia i wspomnienia z historią swojego ojca oraz kontekstem przemian, jakie miały miejsce w Chinach w ciągu kilku ostatnich dekad. Ciekawą perspektywę biografii artysty proponuje także Natalia Budzyńska w swoim dziele “Witkiewicz, ojciec Witkacego”. Opisuje ona bowiem życie znanego malarza, krytyka sztuki oraz pisarza, ojca Witkacego, twórcy architektonicznego stylu zakopiańskiego, o którym czasem zapomina się, mówiąc głównie o jego synu. Wśród ważnych biografii polskich artystów znajdziecie także książkę Moniki Śliwińskiej “Wyspiański. Dopóki starczy życia”. Dzięki danym zebranym w archiwach, rodzinnych dokumentach, listach i pamiętnikach Śliwińskiej udaje się zrekonstruować mało znanego, prywatnego Wyspiańskiego, który ściga się z własną śmiercią, najbardziej intymne wiersze pisze o żonie i gorączkowo szuka sposobu, by dostąpić artystycznego spełnienia i nieśmiertelności. Cennym źródłem wiedzy są także biografie świętych (hagiografie). Dotyczą one zarówno postaci historycznych (na przykład “Ignacy Loyola. Sam i na piechotę”), jak i współczesnych (jak “Siostra Faustyna. Biografia świętej”). Wiele z nich dotyczy także świętych papieży, w tym Jana Pawła II - tutaj znajdziecie chociażby “Pontyfikat na czasy zamętu. Jan Paweł II wobec wyzwań Kościoła i świata” o. Macieja Zięby lub “Niezapomniany. Jan Paweł II we wspomnieniach przyjaciół i współpracowników” Włodzimierza Rędziocha. Te i wiele innych biografii oraz autobiografii znajdziecie na Woblink jako książki papierowe, audiobooki lub ebooki (epub, mobi, pdf).

Najlepsze książki biograficzne i autobiograficzne

Wiele popularnych biografii i autobiografii opowiada historie osób rozpoznawalnych na całym świecie, odkrywając nieznane lub przemilczane wcześniej elementy ich życia. Biografie sławnych ludzi zawierają w sobie także między innymi najciekawsze biografie sportowców, polityków, pisarzy czy muzyków. Znajdziecie tu na przykład ebooka “Ten drugi”, opowieść o księciu Harrym. Wcześniej ukrywane wydarzenia i okoliczności zawiera w sobie także na przykład biografia aktora Matthew Perry'ego , znanego głównie z roli Chandlera w serialu “Przyjaciele”. Jego “ Przyjaciele, kochankowie i ta Wielka Straszna Rzecz”, choć pełne charakterystycznego dla niego humoru, opowiada o trudnej walce z chorobą i nałogami, najciemniejszych momentach życia i najważniejszych, prawdziwych przyjaciołach. Swoją autobiografię, w której wyjaśnia wiele wcześniejszych kontrowersji i ujawnia nieznane dotąd fakty, stworzyła także Pamela Anderson w “Love, Pamela. Autobiografia”. Poznać możecie także życie innych aktorów - Matthew McConaughey’a w książce “Zielone światła” czy Toma Feltona w “Po drugiej stronie różdżki”. Michał Rusinek, przez wiele lat sekretarz Wisławy Szymborskiej, opowiada o tej wybitnej poetce w swoim “Nic zwyczajnego. O Wisławie Szymborskiej”. David Gardner napisał biografię jednego z najbardziej znanych współcześnie amerykańskich aktorów zatytułowaną “ Tom Hanks. Enigma”. Nie tylko artyści są jednak podmiotami książek biograficznych. Jedna z najbardziej głośnych swego czasu pozycji dotyczy współtwórcy sukcesu firmy Apple - to “Steve Jobs” Waltera Andersona. Znaną autobiografię napisała także Michelle Obama - jej “ Becoming. Moja historia” to pełne szczerości i humoru wspomnienia byłej Pierwszej Damy Stanów Zjednoczonych. O swoich przodkach pisała z kolei znana dziennikarka Oriana Fallaci. “Kapelusz cały w czereśniach” to epicka historia jej własnych przodków, pełna miłości, zdrady, namiętności i niespokojnego ducha, artystów, chłopów, buntowników, bohaterów i tchórzy, a przy tym literacki hołd dziennikarki dla jej rodzinnych Włoch i Florencji. Te i wiele innych tytułów biograficznych odsłaniających życie znanych i mniej znanych osób z Polski i świata, czeka na Was na Woblink jako książki papierowe, audiobooki lub ebooki (epub, mobi, pdf).