MajówkowyMaratonCzytelniczy

Biografie i wspomnienia

Typ publikacji

Cena

Format

Wydawcy

Sortuj według:
Zyskujące popularność

Popularne kategorie

Wszystkie kategorie

    Promocja
    okładka Oślepiona, Książka | Tina Nash

    Szokująca historia prawdziwa niewyobrażalnej przemocy domowej i dramatu okaleczonej matki opisana w bestsellerowej autobiografii. Historia, która wstrząsnęła Wielką Brytanią i odbiła się szerokim echem w mediach na świecie – również w Polsce pisała o niej prasa. Kiedy w roku 1999 dziewiętnastoletnia Tina poznała Shane’a, koleżanka ostrzegła ją, że jest niebezpieczny. Lecz gdy spotyka go dziesięć lat później, widzi w nim przede wszystkim mężczyznę, w którego silnych ramionach...

    Promocja
    okładka Krzyk o ratunek, Książka | Casey Watson

    Szokująca, trzymająca w napięciu jak mistrzowski thriller historia okrutnie skrzywdzonej pięknej dwunastolatki Casey Watson jak Cathy Glass opiekuje się najbardziej skrzywdzonymi przez najbliższych dziećmi. Prowadzi dom zastępczy dla dzieci z największymi problemami psychologicznymi i wychowawczymi. Takich, z którymi nikt już nie mógł sobie poradzić. A potem – jak Cathy Glass – opisuje ich historie: jeszcze bardziej tajemnicze, jeszcze bardziej drastyczne i przejmujące. I ...

    Promocja
    okładka Próba nadziei, Książka | Beatrice Saubin

    Bestsellerowa wydana w 21 krajach autobiografia Francuzki aresztowanej za przemyt narkotyków i skazanej na śmierć. W malezyjskim więzieniu spędziła dziesięć lat. Karę śmierci zamieniono na dożywocie na skutek protestów światowych elit intelektualnych i kulturalnych. Dwudziestoletnia Francuzka zakochana bez pamięci… Był przystojny i bogaty. I wysłał ją na śmierć… Sąd zarządza, aby oskarżoną Béatrice Saubin przewieziono z sali rozpraw do więzienia, a stamtąd na miejsce egzekuc...

    Promocja
    okładka Monty Python Autobiografia według Monty Pythona, Książka | Python Monty

    Oto oficjalna, najpełniejsza, rzęsista, absolutnie-odmienna-od-czegokolwiek-dotąd autobiografia Pythonów. Ponad czterdzieści lat temu pięciu Brytyjczyków – plus jeden kuriozalny Amerykanin – zmieniło zasady komedii telewizyjnej. Pewnego późnego wieczoru w 1969 roku LATAJĄCY CYRK MONTY PYTHONA, nieprzewidywalny, niespodziewany półgodzinny program, wypełniony skeczami, bredniami i filmami animowanymi, zadebiutował na antenie BBC. Od tego momentu świat już nie był taki jak prz...

    Promocja
    okładka Henryk VIII, Książka | Hackett Francis

    Wśród biografistyki literackiej książka o Henryku VIII wyróżnia się maestrią języka, potoczystością stylu i pasją w relacjonowaniu historii. Pisze autor o swojej metodzie: „Chciałbym zaznaczyć, że nie wymyślałem dialogów. Dzięki zdumiewająco kompletnej korespondencji dyplomatycznej [przeszło dwadzieścia tysięcy gęsto zadrukowanych stronic] mogłem się trzymać dokumentów, a mimo to przytaczać bezpośrednie rozmowy. [...] Źródła są tak bogate, że prawie niemożliwe do wyczerpania ...

    Promocja
    okładka Burza od Wschodu Wspomnienia z Kijowszczyzny (1918–1920), Książka | Dunin-Kozicka Maria

    „Nad naszymi ziemiami rozpętała się nawałnica, rwąc, niszcząc, paląc, druzgocąc i łamiąc wszystko, co napotkała po drodze, pędząc nas przed sobą w świat… tułaczy i rozbitków. Przed nami szła śmierć – za nami pozostawała pustka!” – pisze w swej "Burzy od Wschodu" Maria Dunin-Kozicka (1877–1948), która czerwcu 1918 r. zmuszona została do opuszczenia majątku w Lemieszówce na Kijowszczyźnie. Jednak nie przed szaleństwem przyrody uciekała, a przed rewolucją bolszewicką, która pozn...

    Promocja
    okładka Serce nie do pary O księdzu Janie Twardowskim i jego wierszach, Książka | Waldemar Smaszcz

    Ksiądz Jan Twardowski, urodzony w 1915 roku, stał się znany szerszym kręgom miłośników poezji dopiero po roku 1970, a popularność uzyskał w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Sam siebie nazywał „starszym panem z odrąbaną młodością”. Przez długie lata pozostawał poetą bez biografii, nie ułatwiając pracy badaczom literatury. Ksiądz – powtarzał przekonanie, jakie wpojono mu jeszcze w Seminarium Duchownym – „czymś musi różnić się od świeckich, nie powinno mu zależeć na poka...

    Promocja
    okładka Wkurza was hałas w mojej głowie? Rockowe wspomnienia, Książka | Steven Tyler, David Dalton

    Steven Tyler jest jednym z gigantów amerykańskiego świata muzyki. — Paul McCartney Spoiwem całości jest radocha podszyta niespożytą energią. — „New York Times Book Review” Na zmianę przezabawna, zaskakująco (przynajmniej dla niektórych) spójna, przejmująca i wulgarna – ta lektura chwyta za serce. Nie sposób się oderwać. Łatwiej byłoby zignorować Tylera z pierwszego rzędu na koncercie Aerosmith. — „Buffalo News” Tyler niczego w swoim życiu nie żałuje, co stanowi o uroku książk...

    Promocja
    okładka Linkin Park Wszystko jest hybrydą, Książka | Brad Whitaker

    Metal z hip hopem, pop z elektroniką... Taką mieszankę gatunków próbowało grać wielu. Nikt jednak nie osiągnął sukcesu na miarę Linkin Park. I nikt z tamtej fali zespołów nie utrzymał gwiazdorskiej pozycji przez ponad dekadę: od eksplozji popularności debiutu „Hybrid Theory” przez ambitne poszukiwania z płyty „A Thousand Suns” po powrót do ostrego grania na albumie „The Hunting Party”. „Wszystko jest hybrydą” to jedyna na świecie biografia grupy w nowym, poszerzonym wydaniu...

    Promocja
    okładka Trans-Autentyk Nie-czyste formy Brunona Schulza, Książka | Gondowicz Jan

    Bruno Schulz opisał świat dla niego samego miniony, nieobecny i zamknięty. Także i dziś świat, w którym pisał, jest miniony, nieobecny i zamknięty. Czytając Schulza, wkraczamy więc w świat miniony, nieobecny i zamknięty w dwójnasób. Do regionów jego wielkiej herezji, w kresce i słowie, przekradać się więc trzeba sposobem, wypatrując, co przemawia z ich wnętrza. Co podszywa się pod styl epoki, mitologie popularne, poglądy ówczesnej nauki, koncepty filozoficzne. To, co u Schulz...

    Promocja
    okładka Spotkać Iwaszkiewicza Nie-biografia, Książka | Anna Król

    Książka zapowiada i komentuje wydarzenia festiwalowe poświęcone pisarzowi. O stosunku do biografii „wielkiego Iwaszkiewicza” piszą m.in. biograf autora Radosław Romaniuk oraz jego prawnuczka Ludwika Włodek. Czym był „zestaw zdrowotny”, co oznaczało w męskim języku „idziemy się przejść” i gdzie szukać zagubionej legitymacji poselskiej? „Spotkać Iwaszkiewicza. Nie-biografia” to sześć osobistych esejów oraz wywiady: z córką Marią Iwaszkiewicz, Wiesławem Kępińskim, przybranym s...

    Promocja
    okładka LeBron James Król jest tylko jeden?, Książka | Marcin Harasimowicz

    Zarobił 100 milionów dolarów, zanim zdążył oddać pierwszy rzut w NBA. Żadnemu debiutowi w historii sportu nie towarzyszyły tak wyśrubowane do maksimum oczekiwania. On jednak poradził sobie z tą prawie niemożliwą do udźwignięcia presją. Dziś ma na swoim koncie już dwa mistrzowskie pierścienie, poprawia kolejne rekordy nie do pobicia i należy do trójki najlepiej rozpoznawalnych sportowców świata. Ale jego droga na szczyt nie była usłana różami: dzieciństwo w slumsach, trudne l...

    Promocja
    okładka Wódz Witalij Kliczko Ciosy i uniki boksera i polityka, Książka | Jacek Adamczyk

    Witalij Kliczko – syn radzieckiego lotnika i nauczycielki. Urodzony w Kirgistanie rosyjskojęzyczny Ukrainiec. Bokserski mistrz świata. 25 maja 2014 roku miał wygrać wybory prezydenckie na Ukrainie i zjednoczyć wszystkie ekipy Majdanu. Dlaczego Dr Żelazna Pięść wycofał się z rywalizacji? Czy rezygnując z walki o prezydencki fotel Kliczko rzucił ręcznik na ring, czy też jest to część strategii mistrza? Jacek Adamczyk, dziennikarz sportowy z dwudziestoletnim stażem, wnikliwie...

    Promocja
    okładka U2 Zdemaskowani, Książka | Jobling John

    Niniejsza książka to pierwsza nieautoryzowana biografia U2, w której znajdziemy obiektywny i wnikliwy opis ponadczterdziestoletniej historii grupy. Wyjdziemy tu poza otaczające zespół mity, by ukazać fascynujący i nieupiększony wizerunek irlandzkich rockmanów. W książce zamieszczono niepublikowane wcześniej zdjęcia oraz przeprowadzone specjalnie na użytek tej publikacji wywiady z przyjaciółmi muzyków i ich współpracownikami. Można tu również znaleźć nowe informacje na temat w...

    Promocja
    okładka Keith Richards Niezniszczalny, Książka | Victor Bockris

    Jeśli uznać Micka Jaggera za oblicze The Rolling Stones, to Keith Richards zawsze był duszą i sercem zespołu oraz jego muzycznym napędem. W 1992 roku renomowana biografia pióra Victora Bockrisa jako pierwsza oddała hołd kluczowej roli Richardsa w legendarnej karierze Stonesów. A teraz – ponad 50 lat od założenia zespołu oraz z okazji zbliżających się 72. urodzin Richardsa – niniejsza książka została po raz drugi gruntownie uaktualniona przez autora, oferując świeże spojrzeni...

    Promocja
    okładka Koniak i Daktyle, Książka | Marek Majewski

    „Koniak i Daktyle” to notatki z życia polskiego fotografa w San Francisco z lat 1975-85. Uciekając z szarego PRL-u, Majewski, absolwent ASP, zaczyna tam nowe życie. Jako jedyny Polak chwyta w ręce starego Pentakona 6×6 i zaczyna współpracę z legendarnym „Rolling Stone” w mieście, które w tym czasie jest nieoficjalną stolicą hippisów. W redakcji uczy się fotoreporterki od najlepszych – Jima Marshalla i Annie Leibovitz. Fotografując gwiazdy rocka i Hollywood, podgląda od podsze...

    Promocja
    okładka Sekrety notatnika, Książka | Eve Haas

    Prawdziwa historia rodzinna, okryta tajemnicą przez cztery pokolenia. Początek dała jej płomienna miłość księcia Prus Alberta do Emilie, młodej polskiej arystokratki. Po śmierci Augusta dwór pruski zadbał o to, by wymazać z kart historii wszelkie wzmianki o ostatniej żonie księcia oraz ich jedynej córce, którą oddano na wychowanie żydowskiej rodzinie, co miało ochronić ją przed wrogością dworu. Ponad sto lat później Anna Jaretzki - wnuczka książęcej pary i babka autorki - zgi...

    Promocja
    okładka Dziewczynka w czerwonym płaszczyku, Książka | Roma Ligocka

    Impulsem do napisania tej tak dobrze odebranej przez czytelników książki, była postać dziewczynki w czerwonym płaszczyku z filmu "Lista Schindlera", w której Roma Ligocka rozpoznała samą siebie. Z perspektywy dziecka, opisała wszystkie bolesne doświadczenia, o których tak bardzo stała się zapomnieć: dzieciństwo spędzone w getcie, strach, upokorzenie, śmierć bliskich. Poznamy również jej powojenne losy: zabawy w towarzystwie kuzyna - Romana Polańskiego i przyjaciela - Ryszard...

    Promocja
    okładka Oskarżona Wiera Gran, Książka | Agata Tuszyńska

    Biografia żydowskiej śpiewaczki z warszawskiego getta, Wiery Gran to opowieść o cenie przeżycia i cieniu, jaki rzuca na dalszy los. Miała wszystko, czego potrzeba wschodzącej gwieździe – egzotyczną urodę, piękny niski kontralt, i muzykę we krwi. Była tak nieśmiała, że pierwsze piosenki śpiewała zza sceny obawiając się zetknięcia z publicznością. Do lata 1939 nagrała kilkadziesiąt piosenek o wszelkich barwach miłości. Wiera Gran mieszkała i śpiewała w dziennicy zamkniętej od ...

    Promocja
    okładka Gajos, Książka | Elżbieta Baniewicz

    Tadeusz Łomnicki do Kazimierza Kutza, 1987 rok: Gajos to jest wieeeelki aktor!!! Przenikliwy, bogato ilustrowany portret wybitnego, niezwykle lubianego aktora, który już od debiutanckiej roli Janka w „Czterech Pancernych” cieszy się ogromną popularnością. Książka pozwala prześledzić jego drogę osobistą i artystyczną, podejrzeć tajemnice warsztatu, dowiedzieć się, co myśli o swoim zawodzie, i przypomnieć sobie jego kreacje teatralne, filmowe i telewizyjne. To bardzo niezwyk...

    Promocja
    okładka Wspomnienia z niepamięci, Książka | Gustaw Holoubek

    Wspomnienia z niepamięci to jest dzieło kunsztu literackiego w sensie ścisłym. Jerzy Pilch Zakpił z tych wszystkich, którzy po aktorskich dziejach spodziewają się sensacji, odsłaniania zawodowych tajemnic. Wybrał na wskroś osobistą podróż. Jacek Wakar W tej niezwykłej książce Gustaw Holoubek wraca do czasów dzieciństwa i młodości w rodzinnym Krakowie. Opowiada o swoich bliskich, przyjaciołach, kolegach i nauczycielach, pierwszej miłości i pierwszych krokach w teatrze. Prowa...

    Promocja
    okładka Manuel Neuer. Najlepszy bramkarz świata, Książka | Dietrich Schulze-Marmeling

    Czy to możliwe, by futbol klubowy w kraju mistrzów świata był chory? Z niemieckim na pewno coś jest nie tak. Czy to możliwe, by kibol został mistrzem świata? Możliwe, ale cena jest wysoka. „Manu” Neuer wie o tym najlepiej. Od lat jest wygwizdywany na ukochanym stadionie swego dzieciństwa, a tam, gdzie gra u szczytu sławy, kibole decydują, co może mówić, gdzie wolno mu stanąć, kiedy się uśmiechnąć. Na domiar złego gazetowi „znawcy” wciąż usiłują uczyć go, jak ma łapać i gdz...

    Promocja
    okładka Messi. Atomowa pchła, Książka | Luis Miguel Pereira

    Pchła, Pchełka, Karzeł, Mały, Złoty Chłopczyk… Lista przydomków jest nieskończona. Wszystkie pojawiają się w miejsce nazwiska, które warte jest miliony: Messi. Pomimo ogromnego sukcesu Leo pozostał zwykłym chłopakiem. Takim jak Ty. Dowiedz się, co powinieneś jeść, by grać tak jak Leo. Przeczytaj, komu Messi dedykuje zdobyte bramki. Odkryj, dzięki jakiemu owocowi nauczył się żonglerki, jakie stopnie dostawał w szkole, a także kto gra lepiej: Messi na boisku czy Messi wirtualny...

    Promocja
    okładka Stryjeńska, Książka | Angelika Kuźniak

    Zofia Stryjeńska budziła podziw i zawiść, zaznała wielkiej sławy i straszliwej nędzy. A w tle jej życia krótka, chwiejna niepodległość, elity kulturalne międzywojennej Polski – Iwaszkiewicz, Tuwim, Pawlikowska, Boy, Witkacy, a zaraz potem Hitler i Stalin. O czym rozmawiała cyganeria warszawska, krakowska, zakopiańska, paryska? Co ich łączyło z Zofią Stryjeńską? Z kim się artystka przyjaźniła? Czego się bała? Jak wyglądał jej związek z wybitnym architektem Karolem Stryjeński...

Co znajdziesz w kategorii: Biografie i wspomnienia

Co to jest książka biograficzna?

Książki biograficzne to dzieła opisujące życie, karierę, osiągnięcia jakiejś znanej postaci lub popularnej osoby, na przykład muzyka, polityka czy sportowca. Niektóre z tych tytułów są fabularyzowane, inne nie. W przeciwieństwie do autobiografii, ebooki biograficzne napisane są z perspektywy osoby trzeciej, opisującej daną postać. Z kolei autobiografie to historie tworzone przez same osoby w nich opisywane - znajdziecie w nich zatem wiele osobistych opowieści oraz pierwszoosobową formę narracji. Czasami biografie skupiają się na osobach lub wydarzeniach kontrowersyjnych - innym razem na tych najbardziej cenionych i lubianych. Sensację wywołał na przykład debiut literacki Jennette McCurdy, “Cieszę się, że moja mama umarła”. Ten pełen emocji zapis zmagań z toksyczną matką, zaburzeniami odżywiania i uzależnieniami jednej z najbardziej znanych współczesnych amerykańskich dziecięcych aktorek. Nie zawsze jednak biografie lub autobiografie opierają się na tak trudnych zwierzeniach i wspomnieniach.

Z czego składa się biografia?

Jakie elementy składają się na ciekawe biografie? Przede wszystkim wciągająca, często wielowątkowa historia odmalowująca obraz człowieka z krwi i kości - z jego radościami i smutkami, problemami i sukcesami. Często dzieła te opierają się na wspomnieniach - czy to samej opisywanej osoby, czy jej przyjaciół, znajomych, rodziny, bliskich. Dzięki temu otrzymujemy w miarę możliwości jak najbardziej pełny obraz życia, do którego poznania zostajemy zaproszeni. Nierzadko dzięki temu poznajemy inne, czasem zaskakujące oblicze danej osoby, odmienne od tego, co znamy z mediów czy opinii społecznej. Najlepsze książki biograficzne często opierają się na sytuacjach, które są czytelnikom zupełnie nieznane lub niewyobrażalne. Tak dzieje się na przykład w wypadku tytułu “ Czesałam ciepłe króliki. Rozmowa z Alicją Gawlikowską-Świerczyńską” Dariusza Zaborka. Ta lekarka i więźniarka obozu w Ravensbrück opowiada historię o niesamowitym optymizmie, który udało się jej utrzymać nawet pomimo tragicznych warunków obozu koncentracyjnego. W wieku 92 lat zdecydowała się opowiedzieć Zaborkowi o swoim życiu, dzięki czemu otrzymujemy poruszający obraz o życiu silnej, odważnej i niezależnej kobiety. Ebook z tym wywiadem znajdziecie na Woblink w formatach epub, mobi lub pdf.

Jakie są rodzaje ebooków biograficznych?

Na Woblink znajdziecie wiele różnych rodzajów biografii literackich skupiających się na osobach o różnych zawodach, pochodzeniu czy żyjących w zupełnie odmiennych od dzisiejszych warunkach. Wiele tego typu dzieł odmalowuje portrety artystów i twórców. W tej grupie znajdziecie chociażby historię życia Kory zatytułowaną “Się żyje. Kora. Biografia” napisaną przez Katarzynę Kubisiowską. Z kolei autobiograficzna “My Love Story. Autobiografia” została spisana przez samą Tinę Turner. Nie tylko ta wielka piosenkarka wzięła sprawy w swoje ręce, gdy przyszło do opowiedzenia historii swojego życia. Taką drogą poszli także Dave Grohl, muzyk, lider zespołu Foo Fighters, w swojej książce “The Storyteller. Moje historie. Opowieści o życiu i muzyce” czy Woody Allen w “A propos niczego. Autobiografia”. Specyficzny rodzaj autobiografii przedstawił w swoim dziele “Tysiąc lat radości i trosk. Wspomnienia” chiński artysta Ai Weiwei, przeplatając własne doświadczenia i wspomnienia z historią swojego ojca oraz kontekstem przemian, jakie miały miejsce w Chinach w ciągu kilku ostatnich dekad. Ciekawą perspektywę biografii artysty proponuje także Natalia Budzyńska w swoim dziele “Witkiewicz, ojciec Witkacego”. Opisuje ona bowiem życie znanego malarza, krytyka sztuki oraz pisarza, ojca Witkacego, twórcy architektonicznego stylu zakopiańskiego, o którym czasem zapomina się, mówiąc głównie o jego synu. Wśród ważnych biografii polskich artystów znajdziecie także książkę Moniki Śliwińskiej “Wyspiański. Dopóki starczy życia”. Dzięki danym zebranym w archiwach, rodzinnych dokumentach, listach i pamiętnikach Śliwińskiej udaje się zrekonstruować mało znanego, prywatnego Wyspiańskiego, który ściga się z własną śmiercią, najbardziej intymne wiersze pisze o żonie i gorączkowo szuka sposobu, by dostąpić artystycznego spełnienia i nieśmiertelności. Cennym źródłem wiedzy są także biografie świętych (hagiografie). Dotyczą one zarówno postaci historycznych (na przykład “Ignacy Loyola. Sam i na piechotę”), jak i współczesnych (jak “Siostra Faustyna. Biografia świętej”). Wiele z nich dotyczy także świętych papieży, w tym Jana Pawła II - tutaj znajdziecie chociażby “Pontyfikat na czasy zamętu. Jan Paweł II wobec wyzwań Kościoła i świata” o. Macieja Zięby lub “Niezapomniany. Jan Paweł II we wspomnieniach przyjaciół i współpracowników” Włodzimierza Rędziocha. Te i wiele innych biografii oraz autobiografii znajdziecie na Woblink jako książki papierowe, audiobooki lub ebooki (epub, mobi, pdf).

Najlepsze książki biograficzne i autobiograficzne

Wiele popularnych biografii i autobiografii opowiada historie osób rozpoznawalnych na całym świecie, odkrywając nieznane lub przemilczane wcześniej elementy ich życia. Biografie sławnych ludzi zawierają w sobie także między innymi najciekawsze biografie sportowców, polityków, pisarzy czy muzyków. Znajdziecie tu na przykład ebooka “Ten drugi”, opowieść o księciu Harrym. Wcześniej ukrywane wydarzenia i okoliczności zawiera w sobie także na przykład biografia aktora Matthew Perry'ego , znanego głównie z roli Chandlera w serialu “Przyjaciele”. Jego “ Przyjaciele, kochankowie i ta Wielka Straszna Rzecz”, choć pełne charakterystycznego dla niego humoru, opowiada o trudnej walce z chorobą i nałogami, najciemniejszych momentach życia i najważniejszych, prawdziwych przyjaciołach. Swoją autobiografię, w której wyjaśnia wiele wcześniejszych kontrowersji i ujawnia nieznane dotąd fakty, stworzyła także Pamela Anderson w “Love, Pamela. Autobiografia”. Poznać możecie także życie innych aktorów - Matthew McConaughey’a w książce “Zielone światła” czy Toma Feltona w “Po drugiej stronie różdżki”. Michał Rusinek, przez wiele lat sekretarz Wisławy Szymborskiej, opowiada o tej wybitnej poetce w swoim “Nic zwyczajnego. O Wisławie Szymborskiej”. David Gardner napisał biografię jednego z najbardziej znanych współcześnie amerykańskich aktorów zatytułowaną “ Tom Hanks. Enigma”. Nie tylko artyści są jednak podmiotami książek biograficznych. Jedna z najbardziej głośnych swego czasu pozycji dotyczy współtwórcy sukcesu firmy Apple - to “Steve Jobs” Waltera Andersona. Znaną autobiografię napisała także Michelle Obama - jej “ Becoming. Moja historia” to pełne szczerości i humoru wspomnienia byłej Pierwszej Damy Stanów Zjednoczonych. O swoich przodkach pisała z kolei znana dziennikarka Oriana Fallaci. “Kapelusz cały w czereśniach” to epicka historia jej własnych przodków, pełna miłości, zdrady, namiętności i niespokojnego ducha, artystów, chłopów, buntowników, bohaterów i tchórzy, a przy tym literacki hołd dziennikarki dla jej rodzinnych Włoch i Florencji. Te i wiele innych tytułów biograficznych odsłaniających życie znanych i mniej znanych osób z Polski i świata, czeka na Was na Woblink jako książki papierowe, audiobooki lub ebooki (epub, mobi, pdf).